Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών στηρίχθηκε στην πεποίθηση ότι η ευημερία της χώρας μπορούσε να ενισχυθεί μέσω της παροχής βοήθειας σε συμμάχους και γείτονες – μια στρατηγική που συνδύαζε την ηθική προσφορά με ουσιαστικά οφέλη. Η κυβέρνηση του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, όμως, κατήργησε με εντυπωσιακή ταχύτητα αυτή την προσέγγιση. Το πώς θα ανταποκριθούν στο εξής τα αμερικανικά θεσμικά όργανα, οι διεθνείς εταίροι και οι πολυεθνικές εταιρείες, θα διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια πορεία.

Η ηγεμονική παρουσία των ΗΠΑ στη διεθνή σκηνή βασίστηκε για δεκαετίες σε ρητορική υψηλών αξιών και σε μια μορφή διπλωματίας με αλτρουιστικό χαρακτήρα. Το 1947, ο υπουργός Εξωτερικών Τζορτζ Μάρσαλ, μιλώντας στο Χάρβαρντ, περιέγραψε τη διεθνή κατάσταση ως "ιδιαίτερα σοβαρή". Με τα λόγια αυτά, παρουσίασε το Σχέδιο Μάρσαλ – μια εκτεταμένη πρωτοβουλία ανοικοδόμησης της κατεστραμμένης Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. "Είναι λογικό", τόνισε, "οι Ηνωμένες Πολιτείες να κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για την οικονομική ανάκαμψη του κόσμου, αφού χωρίς αυτή δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική σταθερότητα και διαρκής ειρήνη".

Το Σχέδιο Μάρσαλ, το οποίο σε σημερινές αξίες κόστισε περίπου 170 δισ. δολάρια, θεωρείται από τους ιστορικούς υπόδειγμα υπεύθυνης διεθνούς ηγεσίας. Ωστόσο, δεν ήταν μεμονωμένο. Πιο πριν, ο Φράνκλιν Ρούζβελτ είχε εγκρίνει την αποστολή πολεμικού υλικού στη Βρετανία χωρίς αντάλλαγμα, στο πλαίσιο του προγράμματος "δανεισμού και μίσθωσης", υποστηρίζοντας: "Αν καίγεται το σπίτι του γείτονα, του δίνεις το λάστιχο – δεν παζαρεύεις την τιμή". Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ χαρακτήρισε αυτή την κίνηση "την πιο ανιδιοτελή πράξη στην καταγεγραμμένη ιστορία".

Σκιές και παρεκκλίσεις

Αναμφίβολα, οι ΗΠΑ έχουν παρεκκλίνει από αυτές τις αρχές. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις στο Βιετνάμ και στο Ιράκ, η υποστήριξη αυταρχικών καθεστώτων σε Μέση Ανατολή και Λατινική Αμερική, καθώς και οι παραβιάσεις δικαιωμάτων, όπως στο σκάνδαλο του Αμπού Γκράιμπ, αποτελούν σκοτεινά κεφάλαια. Παρ’ όλα αυτά, ανεξαρτήτως πολιτικής κατεύθυνσης, οι περισσότεροι πρόεδροι διατήρησαν τη φιλοδοξία των ΗΠΑ να λειτουργούν ως ηθική δύναμη. Από τον Τζίμι Κάρτερ, που έδωσε έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα, έως τον Ρόναλντ Ρίγκαν, ο οποίος προώθησε τον αντικομμουνισμό με ηθικό περίβλημα, η ιδέα της αμερικανικής "καθαρής" ισχύος παρέμενε σταθερή.

Ο Ντόναλντ Τραμπ, αντίθετα, αντλεί από μια διαφορετική πολιτική παράδοση: αυτήν του απομονωτισμού, του έντονου εθνικισμού και της πρωτοκαθεδρίας των οικονομικών συμφερόντων. Στο πολιτικό του παρελθόν συγκαταλέγονται μορφές όπως ο Χένρι Φορντ, ο ραδιοφωνικός λαϊκιστής Τσαρλς Κάφλιν και ο αντικομμουνιστής γερουσιαστής ΜακΚάρθι – προσωπικότητες που υποστήριζαν ότι η εσωτερική σταθερότητα και ανάπτυξη προέχουν έναντι κάθε διεθνούς ανάμειξης. Όπως δήλωσε ο γερουσιαστής Μάρκο Ρούμπιο: "Κάθε δολάριο του Αμερικανού φορολογούμενου πρέπει να αξιοποιείται αποκλειστικά για το συμφέρον της Αμερικής". Ο ίδιος ο Τραμπ ήταν ακόμη πιο σαφής στο Twitter: "Τέλος η δωρεάν βοήθεια. Από εδώ και πέρα, μόνο δάνεια. Αν δεν πληρώσουν, δεν παίρνουν τίποτα".

Η πολιτική αυτή τέθηκε γρήγορα σε εφαρμογή. Η κυβέρνηση Τραμπ υποβάθμισε ή διέλυσε την Υπηρεσία Διεθνούς Ανάπτυξης (USAID), έκοψε πάνω από το 80% των επιχορηγήσεων προς φτωχές χώρες και ανέστειλε σημαντικά τμήματα του προγράμματος PEPFAR για την καταπολέμηση του HIV, που είχε ξεκινήσει ο Τζορτζ Μπους. Παράλληλα, αποχώρησε από διεθνείς συμφωνίες για την υγεία και το περιβάλλον, σταμάτησε τη χρηματοδότηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και μπλόκαρε την εφαρμογή αντιδιαφθορικών νομοθεσιών, επικαλούμενη την ανάγκη στήριξης των αμερικανικών επιχειρήσεων. Πρόκειται για μια απροκάλυπτη επιστροφή στον απομονωτισμό.

Το τίμημα

Η διεθνής κοινότητα δεν έμεινε αδρανής. Σε έρευνα της Ipsos σε 29 χώρες, μόλις το 46% εξέφρασε την πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ θα διαδραματίσουν θετικό ρόλο στο μέλλον της ανθρωπότητας – ποσοστό μειωμένο σε σχέση με το 59% λίγους μήνες πριν. Στον Καναδά, η πτώση της εμπιστοσύνης ήταν πρωτοφανής, με διαφορά 33 ποσοστιαίων μονάδων. Για πρώτη φορά, περισσότεροι πολίτες παγκοσμίως θεωρούν ότι η Κίνα θα διαδραματίσει θετικότερο ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις.

Εφόσον η ηθική και οι αξίες αποτελούν εργαλείο ήπιας ισχύος –δηλαδή μέσο επιρροής μέσω θαυμασμού και εθελοντικής συνεργασίας– ο Τραμπ απεμπόλησε ενσυνείδητα αυτό το πλεονέκτημα. Δεν ενδιαφέρεται για την εικόνα της χώρας του, αλλά για την προσωπική του προβολή. Δεν τον απασχολεί αν το αμερικανικό μοντέλο κοινωνίας εμπνέει εμπιστοσύνη και αποδοχή στο εξωτερικό. Στο μεταξύ, η Κίνα, παρά τις αντιδημοκρατικές της πρακτικές, φαίνεται να εκμεταλλεύεται το κενό που δημιουργείται.

Νέα κέντρα αντίστασης

Σε αυτή τη συγκυρία, άλλοι θεσμοί καλούνται να αναλάβουν ρόλο αντιστάθμισης της ηθικής οπισθοχώρησης των ΗΠΑ. Αν και το Κογκρέσο παραμένει συχνά παθητικό, η Δικαιοσύνη έχει κινητοποιηθεί: αμερικανικά δικαστήρια ακύρωσαν προεδρικά διατάγματα, επανέφεραν φοιτητικές βίζες και προστάτευσαν ανεξάρτητα μέσα όπως το Radio Free Europe. Παράλληλα, τρίτες χώρες αναλαμβάνουν δράση. Η ΕΕ ενισχύει τα περιβαλλοντικά πρότυπα, ενώ ευρωπαϊκές αρχές συγκρότησαν μηχανισμούς διεθνούς ελέγχου κατά της διαφθοράς, τη στιγμή που η Ουάσιγκτον αποσύρεται.

Το 1947, ο Τζορτζ Μάρσαλ διακήρυσσε ότι η αμερικανική πολιτική δεν είχε στόχο καμία χώρα ή ιδεολογία, αλλά μάχονταν "την πείνα, τη φτώχεια, την απελπισία και το χάος". Η σημερινή αμερικανική διοίκηση ισχυρίζεται ότι αυτή η φιλοσοφία αποδείχθηκε επιζήμια για τα εθνικά συμφέροντα. Αυτή είναι η ουσία του Δόγματος Τραμπ: η εποχή του Μάρσαλ, κατά την αντίληψή του, ανήκει πλέον στο παρελθόν.