Η ιδέα ανάγεται στον Friedrich Hayek. Πριν από πενήντα χρόνια αυτόν τον μήνα, ο βραβευμένος με Νόμπελ οικονομολόγος και φιλόσοφος δημοσίευσε τον πρώτο τόμο του μεγάλου έργου του, «Νόμος, νομοθεσία και ελευθερία». Σε αυτό υποστήριζε ότι η προσέγγιση του κοινού δικαίου είναι πιο πρόσφορη για την ελευθερία από την αντίστοιχη του αστικού. Αργότερα, στη δεκαετία του 1990, οι ιδέες του Hayek ενέπνευσαν τη «θεωρία της νομικής προέλευσης», η οποία προέβαλε τόσο εμπειρικά όσο και θεωρητικά την άποψη ότι το κοινό δίκαιο είναι καλύτερο για την οικονομία. Η θεωρία αυτή είχε τόσο μεγάλη επιρροή, αν και υπήρξε και αντικείμενο μεγάλης αμφισβήτησης, οδηγώντας σε σαρωτικές μεταρρυθμίσεις στις χώρες του αστικού δικαίου σε όλο τον κόσμο.

Η παράδοση του κοινού δικαίου εμφανίστηκε στην Αγγλία. Σύμφωνα με τις αυστηρές αρχές της, το δικαστικό σώμα δεσμεύεται από το δεδικασμένο: οι αρχές που θεσπίστηκαν από τους δικαστές σε προηγούμενες υποθέσεις είναι δεσμευτικές για τις μελλοντικές. Αυτό καθιερώνει τη νομολογία σε ισότιμη βάση με τη νομοθεσία. Αντίθετα, η παράδοση του αστικού δικαίου ανάγεται στον Ναπολεόντειο Κώδικα, ένα νομικό σύστημα που δημιουργήθηκε στη Γαλλία υπό τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, το οποίο περιόρισε τόσο την ανεξαρτησία όσο και τη διακριτική ευχέρεια της δικαστικής εξουσίας, υποτάσσοντάς την στον νομοθέτη.

© The Economist

Η προσέγγιση της Αγγλίας μεταφυτεύτηκε σε όλο τον κόσμο από τη βρετανική αυτοκρατορία και στηρίζει τα νομικά συστήματα 80 περίπου χωρών, συμπεριλαμβανομένης της Αμερικής. Ο Ναπολεόντειος Κώδικας μεταφυτεύτηκε σε όλη την Ευρώπη από τις γαλλικές κατοχές κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων και εισήχθη σε όλο τον κόσμο από τη γαλλική αυτοκρατορία. Η Κίνα, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν στήριξαν όλα τα σύγχρονα νομικά τους συστήματα στην προσέγγιση της Γερμανίας, η οποία βασίζεται επίσης στο αστικό δίκαιο. Συνολικά, οι παραδόσεις του αστικού δικαίου στηρίζουν σήμερα τα νομικά συστήματα περίπου 150 χωρών, συμπεριλαμβανομένων περίπου 30 μεικτών συστημάτων.

Ο Hayek υποστήριξε ότι το κοινό δίκαιο αποτελεί καλύτερη βάση για ένα νομικό σύστημα από το αστικό δίκαιο, για παρόμοιους λόγους που οι αγορές αποτελούν καλύτερη βάση για μια οικονομία από τον κεντρικό σχεδιασμό. Ένα αποκεντρωμένο δικαστικό σώμα έχει πρόσβαση στην «τοπική γνώση» -τις λεπτές αποχρώσεις και τις ιδιαιτερότητες των πραγματικών νομικών υποθέσεων- που δεν έχει ένας συγκεντρωτικός νομοθέτης. Αυτό είναι ανάλογο με τον τρόπο με τον οποίο ο κρεοπώλης, ο ζυθοποιός και ο αρτοποιός είναι σε καλύτερη θέση να γνωρίζουν ποια αγαθά πρέπει να παράγουν, σε ποιες ποσότητες και σε ποια τιμή αγοράς απ’ ό,τι ένα συνονθύλευμα καλοπροαίρετων γραφειοκρατών. Ένα νομικό σύστημα που βασίζεται στο δικαστικό προηγούμενο επιτρέπει στους δικαστές να προσαρμόζουν τους νόμους στις πραγματικές συνθήκες.

Κοινή λογική

Τα επιχειρήματα που προέβαλε ο Hayek αφορούσαν κυρίως την ικανότητα του νόμου να προστατεύει την ατομική ελευθερία, αλλά ισχύουν και για την ικανότητά του να προάγει την οικονομική ανάπτυξη. Είκοσι πέντε χρόνια πριν, σε μια μελέτη-ορόσημο στο περιοδικό Journal of Political Economy, οι Andrei Shleifer, Rafael La Porta και Florencio Lopez-de-Silanes, τότε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, καθώς και ο Robert Vishny του Πανεπιστημίου του Σικάγο, χρησιμοποίησαν στοιχεία από 49 χώρες για να δείξουν ότι τα δικαιώματα των επενδυτών προστατεύονται καλύτερα στις χώρες του κοινού δικαίου. Το έγγραφο έδωσε αξιοπιστία στις ιδέες του Hayek και προκάλεσε έναν καταιγισμό ερευνών σχετικά με τη σχέση μεταξύ της νομικής προέλευσης και της οικονομίας.

Σε τρία επόμενα έγγραφα ο Simeon Djankov, οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας, σε συνεργασία με τους κ. Shleifer, La Porta και Lopez-de-Silanes, χρησιμοποίησε δεδομένα από περισσότερες από 100 χώρες για να εντοπίσει τον αντίκτυπο της νομικής προέλευσης στη ρύθμιση των νεοφυών επιχειρήσεων, την αυστηρότητα της προστασίας της εργασίας και την αποτελεσματικότητα της επιβολής των συμβάσεων. «Αυτό που διαπιστώσαμε είναι ότι η ρύθμιση ήταν σταθερά λιγότερο επαχθής και η επιβολή των συμβάσεων σταθερά πιο αποτελεσματική στις χώρες του κοινού δικαίου», λέει ο κ. Shleifer. Η διαφορά ήταν πιο έντονη στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι επιχειρηματίες. Ο αριθμός των εντύπων που πρέπει να συμπληρωθούν και οι εργάσιμες ημέρες που απαιτούνται για τη διεκπεραίωση μιας αίτησης, καθώς και το κόστος των διοικητικών τελών, ήταν όλα υψηλότερα στις δικαιοδοσίες αστικού δικαίου. Το 2001 ο Paul Mahoney του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια ανέλυσε στοιχεία απ’ όλο τον κόσμο και διαπίστωσε ότι, κατά τις τρεις δεκαετίες μέχρι το 1992, το ΑΕΠ ανά άτομο αυξανόταν κατά 0,7 ποσοστιαίες μονάδες ετησίως βραδύτερα στις χώρες του αστικού δικαίου απ’ ό,τι στις αντίστοιχες χώρες του κοινού δικαίου.

Τα ευρήματα αυτά είχαν μεγάλη επιρροή, ιδίως στα πολυμερή όργανα. Ο Δείκτης Διευκόλυνσης των Επιχειρηματικών Δραστηριοτήτων (Ease of Doing Business Index) της Παγκόσμιας Τράπεζας διαμορφώθηκε από τη θεωρία της νομικής προέλευσης. Πράγματι, ο κ. Djankov ίδρυσε και διηύθυνε από κοινού την πρωτοβουλία από το 2003. Κατά τη μιάμιση δεκαετία έως το 2020 δημοσιεύθηκαν περισσότερες από 400 μελέτες που χρησιμοποίησαν δεδομένα από τον δείκτη. Ηγέτες όπως ο Emmanuel Macron της Γαλλίας, η Angela Merkel της Γερμανίας και ο Abe Shinzo της Ιαπωνίας έθεσαν ως στόχο την άνοδο στην κατάταξη. Το αποτέλεσμα ήταν ένα κύμα μεταρρυθμίσεων στις χώρες του αστικού δικαίου, οι οποίες έτειναν να κατατάσσονται χαμηλότερα. Όπως σημειώνει ο κ. Djankov, υπήρξε «μια δραματική διεθνής σύγκλιση των κανόνων και των ρυθμίσεων προς το πρότυπο του κοινού δικαίου».

Όμως, οδήγησε σε αύξηση της οικονομικής ανάπτυξης; Ίσως όχι. Πιο πρόσφατες μελέτες  έβαλαν λίγο πάγο στη θεωρία της νομικής προέλευσης, λέει ο Holger Spamann του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Οι μελέτες που ελέγχουν ένα ευρύτερο φάσμα παραγόντων που προκαλούν σύγχυση διαπίστωσαν ότι η νομική παράδοση μιας χώρας επηρεάζει τις οικονομικές της προοπτικές, αλλά όχι τόσο έντονα όσο υπονοούσαν οι αρχικές μελέτες. Επιπλέον, ορισμένοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι οι νομικές παραδόσεις λειτουργούν ως υποκατάστατο, καταγράφοντας έμμεσα τον αντίκτυπο εντελώς διαφορετικών κληρονομιών, όπως αυτές που σχετίζονται με αποικιακές κληρονομιές ή πολιτισμικές συμπεριφορές. Σύμφωνα με αυτήν την ανάγνωση, η μετάβαση από μια προσέγγιση αστικού δικαίου σε μια προσέγγιση κοινού δικαίου είναι απίθανο να αξίζει τη σημαντική ταλαιπωρία για μέρη όπως το Ντουμπάι.

Ωστόσο, μια τέτοια αλλαγή μπορεί να άξιζε τον κόπο σε μια παλαιότερη εποχή, έστω και για λάθος λόγους. Πριν διακοπεί το 2021, όταν το προσωπικό της Παγκόσμιας Τράπεζας φέρεται να παραποίησε τα δεδομένα εν μέρει λόγω της πίεσης της Κίνας, ο Δείκτης Διευκόλυνσης των Επιχειρηματικών Δραστηριοτήτων έκανε τις χώρες με αστικό δίκαιο να φαίνονται λιγότερο ελκυστικοί προορισμοί για τους ξένους επενδυτές. Για ένα διάστημα, λοιπόν, η θεωρία της νομικής προέλευσης μπορεί να έγινε αυτοεκπληρούμενη -οδηγώντας σε ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη απλώς και μόνο επειδή υποτίθεται ότι θα οδηγούσε σε ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη.

Πηγή: The Economist