Τον Φεβρουάριο του 1941, η διοίκηση της Τράπεζας προχώρησε σε μια τολμηρή αποστολή: φόρτωσε το απόθεμα χρυσού σε πολεμικά πλοία με προορισμό το υποκατάστημα του Ηρακλείου Κρήτης, προκειμένου να διασφαλιστεί η μυστική μεταφορά του.

Λίγο πριν από την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα, τον Απρίλιο του 1941, ο διοικητής Κυριάκος Βαρβαρέσος και ο υποδιοικητής Γεώργιος Μαντζαβίνος, μαζί με την κυβέρνηση, εγκατέλειψαν την πρωτεύουσα με κατεύθυνση την Κρήτη. Στη συνέχεια, η διοίκηση και ο χρυσός μεταφέρθηκαν στο Κάιρο και κατόπιν στην Πρετόρια, όπου ο πολύτιμος αυτός θησαυρός τέθηκε ως εγγύηση για τη μελλοντική ανασυγκρότηση της δραχμής. Μετά τον πόλεμο και έναν ενδιάμεσο σταθμό στο Λονδίνο, ο χρυσός επέστρεψε στην Ελλάδα.

Η αποστολή αυτή αποτυπώνεται και στα ημερολόγια του Σωκράτη Κοσμίδη, υπαλλήλου της Τράπεζας που συνόδευσε τη διοίκηση στη διαφυγή της. Οι σημειώσεις του αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για την αγωνία, τις κακουχίες και την καθημερινότητα εκείνων των ταραγμένων ημερών.

Τα νομίσματα της Κατοχής

Κατά τη διάρκεια της τριπλής κατοχής από Γερμανία, Ιταλία και Βουλγαρία, οι δυνάμεις αυτές κυκλοφόρησαν παράλληλα με τη δραχμή τα δικά τους νομίσματα: οι Γερμανοί το «μάρκο κατοχής», οι Ιταλοί τη «μεσογειακή δραχμή» και οι Βούλγαροι το «λέβα». Παράλληλα, επέβαλαν νέα διοίκηση στην Τράπεζα της Ελλάδος, με επιτρόπους που είχαν τον πλήρη έλεγχο της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής.

Με παρέμβαση της ΤτΕ, για να περιοριστεί το χάος στην κυκλοφορία, απαγορεύτηκε από τις 18 Ιουλίου 1941 η χρήση των ξένων αυτών νομισμάτων. Ωστόσο, οι Αρχές Κατοχής συνέχισαν να αντλούν χρηματοδότηση από την Τράπεζα της Ελλάδος, σύμφωνα με το Δίκαιο του Πολέμου και τις Συνθήκες της Χάγης (1889 και 1903).

Η χρηματοδότηση αυτή ανερχόταν σε 1,5 δισ. δραχμές μηνιαίως, ποσό που αναπροσαρμοζόταν με τον πληθωρισμό. Επιπλέον, με τη Συνθήκη της Ρώμης, η ΤτΕ εξαναγκάστηκε να χορηγήσει ειδικό δάνειο στις γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις.

Ο υπερπληθωρισμός και η κατάρρευση της δραχμής

Οι συνεχείς εκδόσεις χαρτονομίσματος οδήγησαν σε ραγδαία απαξίωση της δραχμής. Ο υπερπληθωρισμός και ο αντιπραγματισμός επικράτησαν, ενώ η εμπιστοσύνη του κοινού στο νόμισμα εξανεμίστηκε.

Η ίδια η Τράπεζα αύξησε το λειτουργικό της κόστος λόγω των μαζικών προσλήψεων που έγιναν για ανθρωπιστικούς λόγους, καθώς η χώρα μαστιζόταν από την πείνα και τη φτώχεια. Ταυτόχρονα, η επιβάρυνση της οικονομίας από τις δαπάνες κατοχής και τις υποχρεωτικές αποστολές εφοδίων στις δυνάμεις του Άξονα, σε συνδυασμό με την απώλεια εδαφών (Ανατολική Μακεδονία, Δυτική Θράκη, Ιόνια νησιά), προκάλεσαν δραματική μείωση της παραγωγής και του εθνικού εισοδήματος.

Η νομισματική κυκλοφορία αυξήθηκε κατά 36.000% μεταξύ Οκτωβρίου 1939 και Οκτωβρίου 1944, ενώ η τιμή της χρυσής λίρας εκτινάχθηκε από 1.000 δραχμές το 1940 σε 1,5 δισεκατομμύριο δραχμές το 1944.

Η πλήρης απαξίωση της δραχμής και η διάλυση της εμπιστοσύνης προς το εθνικό νόμισμα άφησαν μακροχρόνιο αποτύπωμα στην ελληνική οικονομία. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια σταθεροποίησης και προγραμμάτων προσαρμογής για να μπορέσει το νόμισμα να ανακτήσει ξανά την αξιοπιστία του.