Πουθενά αλλού δεν ενθαρρύνεται τόσο η ανάληψη ρίσκου και, όχι τυχαία, πουθενά αλλού δεν έχει ευδοκιμήσει τόσο η καινοτομία όσο εδώ. Τόσο ο νόμος όσο και η κουλτούρα βοήθησαν στη διαμόρφωση του καπιταλισμού μας με τρόπους που αντανακλούν το πνεύμα της Αμερικανικής Επανάστασης.

Αρχές της αγοράς…

Ας ξεκαθαρίσουμε ότι ο αμερικανικός καπιταλισμός έχει και τις προφανείς αδυναμίες της δημοκρατίας. Είναι έντονα προσανατολισμένος στην αγορά και οι αγορές είναι ευμετάβλητες· είναι πλάσματα της λαϊκής βούλησης. Οι κρίσεις τους είναι συχνά αμφιλεγόμενες: αυτή τη στιγμή, τρία bitcoin πωλούνται περίπου στην τιμή μιας μέσης αμερικανικής κατοικίας. Ομως ας αφήσουμε τις μελλοντικές γενιές να αποφανθούν για το ποιες κερδοσκοπικές πρακτικές θα αποδειχθούν χρήσιμες και ποιες όχι. Η φιλοδοξία απαιτεί προσπάθεια. Οπως έλεγε ο πατέρας μου, εταιρικός δικηγόρος, «χωρίς την κερδοσκοπία, δεν θα υπήρχαν σιδηρόδρομοι».

Οντας προσανατολισμένος προς την αγορά, ο αμερικανικός καπιταλισμός βασίζεται πολύ στη συναλλακτικότητα και είναι ξετρελαμένος με το βραχυπρόθεσμο. Αμέτρητα παράγωγα χρηματιστηριακά προϊόντα εφευρέθηκαν από ανθρώπους που σε λιγότερο προσανατολισμένες στην αγορά κοινωνίες ίσως να είχαν γίνει η επόμενη Μαρί Κιουρί.

Η κερδοσκοπία

Πολλές κοινωνίες αντιμετωπίζουν τους ριψοκίνδυνους ανθρώπους με καχυποψία ή αποδοκιμασία. Οι ΗΠΑ το έλυσαν αυτό από… την κούνια τους. Ο Αλεξάντερ Χάμιλτον, ο πρώτος υπουργός Οικονομικών, πρότεινε το 1790 τα χρέη του πολέμου που είχαν αναληφθεί από τις Πολιτείες και το Κογκρέσο να εξοφληθούν στο άρτιο από τη νέα ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Ο Τόμας Τζέφερσον, τότε υπουργός Εξωτερικών, και ο Τζέιμς Μάντισον διαφωνούσαν – ιδίως στην προοπτική της εξόφλησης χρεογράφων που είχαν στα χέρια τους κερδοσκόποι.

Ο Χάμιλτον, του οποίου η γνώμη επικράτησε στο Κογκρέσο, απέρριψε την άποψη του Τζέφερσον ότι η κερδοσκοπία ήταν κατ’ ανάγκην μη παραγωγική. Απάντησε: «Αν αυτό το κεφάλαιο χρησιμοποιηθεί σωστά σε μια νέα χώρα όπως αυτή, θα αυξηθεί σημαντικά και θα αποφέρει μεγαλύτερο έσοδο από ό,τι ο τόκος των χρημάτων. Ενα σημαντικό μέρος θα επενδυθεί σε νέες κερδοσκοπικές επιδιώξεις: σε γη, κανάλια, δρόμους, βιομηχανία, εμπόριο».

Δεν μπορεί κανείς να φανταστεί την Αμερική που γνωρίζουμε αν αυτή η αντιπαράθεση είχε διαφορετική έκβαση. Το δικαίωμα στη «μη παραγωγική» κερδοσκοπία θα εξαφανιζόταν, αλλά – μια και είναι δύσκολο να τις ξεχωρίσεις – θα εξαφανιζόταν μαζί και η χρήσιμη κερδοσκοπία.

Πλούτος

Γρασαρισμένη με το σχέδιο του Χάμιλτον, η πρώιμη αμερικανική οικονομία ήταν κοντά στο τζεφερσονικό ιδεώδες της ισότητας. Το καθοριστικό δεδομένο για την οικονομία ήταν η αφθονία γης. Οι μετανάστες βελτίωναν τη θέση τους απλώς με τη μετανάστευση (όχι ότι το ταξίδι ήταν εύκολο). Σε αντίθεση με την Ευρώπη, μπορούσαν να διεκδικήσουν ένα κομμάτι γης ή να κάνουν μια εμπορική συναλλαγή χωρίς την παρέμβαση κάποιας κυρίαρχης κάστας ή κάποιας προνομιούχας ελίτ.

Το αποτέλεσμα ήταν βαθιά δημοκρατικό. Οι Αμερικανοί ήταν γεωργοί, μικροβιοτέχνες, έμποροι γούνας, ανθρακωρύχοι, οικοδόμοι καναλιών, ταβερνιάρηδες, τεχνίτες και έμποροι. Ο ίδιος ο Τζέφερσον, σχολιάζοντας το μικρό χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών (λευκών Αμερικανών) είχε πει: «Υπάρχει κοινωνική κατάσταση πιο επιθυμητή από αυτήν;».

Το μοναδικά αμερικανικό χαρακτηριστικό, το ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να γίνουν κάτι υψηλότερα από αυτό που γεννήθηκαν, ενέπνευσε ένα νέο είδος γραπτής παραγωγής: ιστορίες αυτοβελτίωσης. Η ισότητα δεν ήταν εγγυημένη, αλλά η ευκαιρία ήταν. Σε κάθε περίπτωση, όσοι ήταν εδώ καλλιέργησαν μια κουλτούρα εξαιρετικά ατομικιστική. Ο Ντάνιελ Γουέμπστερ έλεγε: «Το σύστημά μας ξεκινά με το άτομο».

Η κοινωνική ευελιξία της Αμερικής ανησύχησε τους γηραιούς ιδρυτές, που είχαν οραματιστεί μια κλασική δημοκρατία και όχι μια ανεξέλεγκτη αγορά. Ομως ατελείωτα κύματα νεοφερμένων ενίσχυσαν το χάος και δοκίμασαν τα όρια της ισχύος των ελίτ.

Η αναδυόμενη εμπορική κουλτούρα ενισχύθηκε από τη νομοθεσία. Στην αρχή, οι επιχειρηματικές άδειες δίνονταν από το κράτος.

Το κεφάλαιο έρρεε

Ακόμη και το διαζύγιο ήταν θέμα νομοθετικής πράξης. Αλλά το 1811 η Νέα Υόρκη θέσπισε γενικό νόμο για τη σύσταση εταιρειών μεταποίησης. Αλλες Πολιτείες ακολούθησαν. Η Νέα Υόρκη διπλασίασε την τόλμη της το 1838 με νόμο «ελεύθερης τραπεζικής» – αντικαθιστώντας και στο πεδίο αυτό το σύστημα της νομοθετικής άδειας.

Οι πρώτες επιχειρήσεις μόνο πρότυπα διαφάνειας δεν ήταν, αλλά η πλήρης ανοιχτότητα της αμερικανικής κοινωνίας βρήκε αργότερα έκφραση στην αμερικανική εφεύρεση της δημοσιοποίησης πληροφοριών για τη λειτουργία κάθε εταιρείας. Το Κογκρέσο κατάργησε τις φυλακές οφειλετών το 1833.

Φιλελεύθεροι νόμοι πτώχευσης απελευθέρωσαν τους επίδοξους δανειολήπτες. Καθώς η ελευθερία να αποτύχεις είναι και ελευθερία να επιτύχεις, το κεφάλαιο έρρεε πολύ περισσότερο απ’ ό,τι σε άλλες χώρες. Σήμερα, η έντονη προστασία της ιερότητας των συμβολαίων στο νομικό μας σύστημα αποτελεί καθαρά αμερικανικό πλεονέκτημα.

Οι νομοθέτες προώθησαν επίσης μια κοινωνική ατζέντα για τη δημόσια εκπαίδευση, αναγκαία αν η ευκαιρία επρόκειτο να είναι κάτι παραπάνω από σύνθημα. Φυσικά, υπήρξαν αντιδράσεις έναντι της φορολογικής επιβάρυνσης προς όφελος των παιδιών άλλων ανθρώπων. Παρ’ όλα αυτά, από τη δεκαετία του 1850 και έπειτα ο αλφαβητισμός στην Αμερική ήταν σημαντικά υψηλότερος από αλλού.

H δουλεία

Η ντροπιαστική εξαίρεση στις ευκαιρίες που πρόσφερε ο καπιταλισμός ήταν η δουλεία. Μια αναθεωρητική σχολή ιστορίας υποστηρίζει ότι η δουλεία ήταν το πρότυπο του αμερικανικού καπιταλισμού, η ανεξάντλητη πηγή της αμερικανικής ευημερίας. Αυτό παραδόξως παραπέμπει στην προπαγάνδα των νοτίων γαιοκτημόνων, οι οποίοι υπερέβαλλαν αναφορικά με το πόσο οι βόρειες Πολιτείες και η Ευρώπη εξαρτώνταν από το βαμβάκι που παρήγαγαν οι δούλοι.

Ο γερουσιαστής της Νότιας Καρολίνας Τζέιμς Χάμοντ ισχυριζόταν ότι «καμία δύναμη στη γη» δεν τολμούσε να κάνει πόλεμο στον Νότο γιατί «το βαμβάκι είναι βασιλιάς». Εκανε λάθος. Ο Νότος ήταν στην πραγματικότητα το αντίθετο του αμερικανικού καπιταλισμού. Οι γαιοκτήμονες έμοιαζαν περισσότερο με σαουδάραβες σεΐχηδες πετρελαίου (τουλάχιστον μέχρι αυτοί οι τελευταίοι να αρχίσουν να αλλάζουν). Αντιστέκονταν στην ανάπτυξη – έμεναν πίσω στη μεταποίηση, στους σιδηροδρόμους και στην αγροτική καινοτομία.

Η χρόνια αδυναμία του αμερικανικού καπιταλισμού είναι η ανισότητα. Κατά τον πρώτο αιώνα της συνταγματικής διακυβέρνησης οι ανισότητες ήταν ήπιες. Η φθηνή γη προσέφερε διαφυγή από τη φτώχεια και οι εισαγωγές ασκούσαν καθοδική πίεση στις τιμές βασικών αγαθών – σίδηρο, υφάσματα και άλλα.

Οι υψηλοί δασμοί μετά τον Εμφύλιο δημιούργησαν προστατευτική ομπρέλα για τα μονοπώλια (γνωστά ως τραστ) ακριβώς τη στιγμή που οι σιδηρόδρομοι ένωναν τη χώρα και η βαλβίδα διαφυγής των συνόρων εξαφανιζόταν. Οι εργάτες των εργοστασίων οδηγήθηκαν σε αστικές παραγκουπόλεις.

Οι ληστές-«βαρόνοι», η πρώτη τάξη υπερπλουσίων της Αμερικής, κηλίδωσαν την εικόνα που έχει μέχρι και σήμερα ο πολύς κόσμος για την αμερικανική επιχειρηματικότητα.

Εκείνη η πρώτη κρίση ανισότητας θεραπεύτηκε από διώξεις κατά των μονοπωλίων, από νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, από τον Μεγάλο Πόλεμο και από τη Μεγάλη Υφεση – οι θεραπείες για την ανισότητα είναι μερικές φορές χειρότερες από την ασθένεια.

Η «ανισότητα 2.0» ζει και βασιλεύει. Ο αμερικανικός καπιταλισμός παραμένει έντονα ανταγωνιστικός, εντυπωσιακά παραγωγικός, ανθεκτικός έναντι σε χίλιες προφητείες καταστροφής του και δημιουργός ενός επίμονου χάσματος πλούτου. Η ανισότητα αυξήθηκε σημαντικά τη δεκαετία του 1980 και του 1990 και παραμένει πολύ πάνω από ό,τι στο παρελθόν. Το 2022, το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού της χώρας συγκέντρωνε το 22% του συνολικού εισοδήματος και το 19% των εισοδημάτων μετά από φόρους.

Εξάλλου, είναι σαφές ότι η αγορά ταλέντου είναι πιο στρεβλή από ποτέ. Μια σημαντική επισήμανση: ο αμερικανικός καπιταλισμός δεν παράγει για όσους βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Ενας Αμερικανός στο 10ο εκατοστημόριο κερδίζει μόλις 19.000 δολάρια τον χρόνο. Στην Ευρώπη, τουλάχιστον, η φτώχεια μετριάζεται από το πλουσιότερο πλέγμα κοινωνικών αγαθών.

Για παράδειγμα, όχι μόνο το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλότερο, αλλά και το χάσμα προσδόκιμου ζωής ανάμεσα σε φτωχούς και πλουσίους είναι μικρότερο απ’ ό,τι στην Αμερική.

Ανταμοιβή

Οι ΗΠΑ παραμένουν, όπως παρατήρησε ο Γουέμπστερ, επικεντρωμένες στο άτομο. Ο αμερικανικός καπιταλισμός είναι ιδιαίτερα προσανατολισμένος στο να φέρνει κεφάλαια στους επιχειρηματίες. Πέρυσι, στις ΗΠΑ καταγράφηκε ρεκόρ με 5,5 εκατομμύρια αιτήσεις για νέες επιχειρήσεις – μία για κάθε 24 νοικοκυριά.

«Εχει ενδιαφέρον να ρωτήσει κανείς γιατί το 95% της διαδικτυακής καινοτομίας συνέβη σε αυτή τη χώρα» σημειώνει ένας εύπορος επενδυτής. Το αμερικανικό σύστημα ανταμείβει την επιτυχία.

Οι ανταγωνιστικές χώρες δεν διαθέτουν την καθοριστική αμερικανική οπτική ότι η επιχείρηση είναι πρωτίστως όχημα για την ατομική συσσώρευση κεφαλαίου. Η Ευρώπη διαθέτει πυκνό δάσος κανονισμών, και εκεί κυριαρχεί η αντίληψη ότι η επιχείρηση υπηρετεί έναν κοινωνικό σκοπό. Η ατομική επιτυχία αντιμετωπίζεται με σημαντική φορολογία. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες φορολογείται ακόμη και η ίδια η διαπραγμάτευση μετοχών. Οι κανονισμοί τείνουν να προστατεύουν εργαζομένους σε υπάρχουσες (διάβαζε: κατεστημένες) βιομηχανίες. Οι καινοτόμες ανατροπές έρχονται πιο δύσκολα.

Καμία εγγύηση

Είναι λογικό ότι η αμερικανική ιδιαιτερότητα δεν θα διαρκέσει για πάντα και ότι δεν είναι ανεπηρέαστη από αλλαγές, όπως έδειξε η διακυβέρνηση Τραμπ. Το σχέδιο της κυβέρνησης να αποκτήσει 10% μερίδιο στην Intel, μια παραπαίουσα εταιρεία κατασκευής τσιπ που κάποτε ήταν συνώνυμη με την αμερικανική επιχειρηματικότητα, στρεβλώνει το αμερικανικό μοντέλο προς κάτι πιο κοντά στον γαλλικό ή ρωσικό κρατισμό.

Οι απειλές του Τραμπ για περισσότερες τέτοιες συμφωνίες συνιστούν σοβαρή πρόκληση για το αμερικανικό μοντέλο. Ευρύτερα, υπάρχει αξιοσημείωτη νοσταλγία, τόσο στη Δεξιά του Τραμπ όσο και στην Αριστερά, για τον αμερικανικό καπιταλισμό όπως εφαρμοζόταν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η κυβέρνηση είχε πιο εμφανή ρόλο και η οικονομία μεγάλωνε με εντυπωσιακό ρυθμό και με λιγότερη ανισότητα.

Μερικές πτυχές εκείνης της περιόδου δεν είναι ανακτήσιμες.

Οι ανταγωνιστικές βιομηχανικές δυνάμεις είχαν καταστραφεί από τον πόλεμο και οι ασιατικές βιομηχανίες δεν είχαν ακόμη αναδυθεί. Η Αμερική είχε το πεδίο μόνη της. Το κεφάλαιο και η εργασία ήταν προστατευμένα από διψήφιους δασμούς και από έλλειψη μετανάστευσης. Ακόμη κι αν μπορούσαμε να χτίσουμε ένα φρούριο, δεν θα μπορούσαμε να επαναφέρουμε τη συμφωνία του Bretton Woods, που ήλεγχε τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, την εθνική και τη διεθνή εποπτεία στις ροές κεφαλαίων, τα επιτόκια κ.ο.κ. Το Bretton Woods ήταν αντίδραση στο οικονομικό χάος των προπολεμικών χρόνων – μια προσπάθεια να παγώσουν οι οικονομίες. Οταν η Ευρώπη και η Ιαπωνία ξαναχτίστηκαν, κατέρρευσε.

«Μεγάλη Επιχείρηση»

Η μεταπολεμική Αμερική ήταν οργανωμένη κατά τα πρότυπα που τότε αποκαλούνταν «Μεγάλη Επιχείρηση», «Μεγάλη Εργασία» και «Μεγάλη Κυβέρνηση». Ηταν παραγωγική αλλά εντυπωσιακά στατική.

Η Αμερική είχε εξαιρετικούς επιστήμονες αλλά αυτοί εργάζονταν για τεράστια βιομηχανικά εργαστήρια και όχι για startups. Τα διευθύνοντα στελέχη των επιχειρήσεων παρηγορούνταν με τους δασμούς που προστάτευαν τα εγχώρια καρτέλ (ιδίως στην αυτοκινητοβιομηχανία και τον χάλυβα).

Σε αντίθεση με σήμερα, οι διευθύνοντες σύμβουλοι ήταν απρόσωποι, διαχειριστικοί γραφειοκράτες. Εκείνη η εκδοχή του αμερικανικού καπιταλισμού έχασε τον δρόμο της. Οι μετοχές κατέγραψαν πτωτική πορεία για δεκαεπτά χρόνια. Εκείνη η αμερικανική μεταποίηση, που τώρα αναπολείται με γλυκανάλατη διάθεση, αποκαλύφθηκε ότι ήταν ανεπαρκής όταν τα πρώτα Toyota έφτασαν στα αμερικανικά λιμάνια. Η καινοτομία έπρεπε να αναζωπυρωθεί από φοιτητές που παράτησαν το πανεπιστήμιο.

Ο σημερινός αμερικανικός καπιταλισμός δεν ικανοποιεί τις ανάγκες των ενδεών ούτε την ανάγκη για καλύτερη δημόσια εκπαίδευση, δηλαδή δύο από τους πολλούς ζωτικούς σκοπούς του κράτους. Αυτό που έχει επιτύχει είναι να ανακαλύψει ξανά το διακριτικό του πλεονέκτημα: την ευκαιρία.

O κ. Roger Lowerstein είναι συγγραφέας, μεταξύ άλλων, και του βιβλίου «Ways and Means: Lincoln and His Cabinet and the Financing of the Civil War».

Πηγή: The Wall Street Journal